मोसंबीवरील कीड व्यवस्थापन

बीटी कपाशीवरील शेंदरी बोडअळीचे व्यवस्थापन

     

      शेंदरी बोडअळी ही कपाशीवरील एक अतिशय हानीकारक कीड आहे. ही बोंडअळी बोंडाच्या आत राहून उपजिविका करते, बाहेरुन या किडीच्या प्रादुर्भावाची कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत. तीन दशकाअगोदर शेंदरी बोंडअळीचा प्रादुर्भाव कपाशीवर मोठया प्रमाणात आढळून येत असे. परंतु 1982 नंतर भारतामध्ये या किडीच्या मोठया प्रमाणातील प्रादुर्भावाची नोंद खूप कमी ठिकाणी झाली आहे. भारतामध्ये 2002 पासून बीटी कपाशीच्या लागवडीस मान्यता देण्यात आली.  बीटी कपाशीमुळे बोंडअळयांचे यशस्वीरित्या व्यवस्थापन होईल अशी खात्री होती, परंतु मागील 4-5 वर्षाचा अनुभव लक्षात घेता, हा विश्वास खोटा निघाला. कारण शेंदरी बोंडअळीचा प्रादुर्भाव गुजरात, महाराष्ट्र, आंध्रप्रदेश व तेलंगणा राज्यामध्ये मोठया प्रमाणात आढळून आला आहे व बीटी कपाशीचे अतिशय नुकसान झाले आहे. सुरुवातीला शेंदरी बोंडअळीमध्ये क्राय 1 एसी या बीटी जनुकास प्रतिकारशक्ती निर्माण झाल्याची नोंद झाली आहे. मागील वर्षापासून बोलगार्ड 2 या बीटी कपाशीरील शेंदरी बोंडअळीचा प्रादुर्भाव दिसून आला आहे. बोलगार्ड 2 मधील क्राय 1 एसी व क्राय 2 एबी या दोन बीटी जनुकामुळे शेंदरी बोंडअळीचे व्यवस्थापन यशस्वीरीत्या होईल असा विश्वास होता. त्यामुळे ही बीटी कपाशीवरील धोक्याची घंटा आहे. त्यासाठी वेळीच सावध होऊन शेंदरी बोंडअळीचे व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे.

ओळख

शेंदरी बोंडअळीचा जीवनक्रमात अंडी, अळी, कोष व पतंग या चार अवस्था असतात.

अंडी : अंडी आकाराने चपटी, लंबगोल, 1 मि.मी. लांब असतात. रंगाने मोत्यासारखी चमकदार पांढरी असून पृष्ठभाग खडबडीत असतो. अंडी सुरुवातीला हिरवट रंगाची असून पक्व झाल्यावर लालसर किंवा नारंगी दिसतात.

अळी : अंड्यातून निघालेली अळी लहान, 1 मि.मी. लांब, पांढरी असून तिचे डोके तपकिरी असते. पूर्ण वाढलेली अळी 11-13 मि.मी. लांब, लंबगोलाकार, पांढरी असून प्रत्येक वलयावर गुलाबी पट्टा असतो. हा गुलाबी पट्टा नंतर पूर्ण शरिरावर पसरतो. त्यामुळे पूर्ण शरिर गुलाबी दिसते. नर अळीच्या शरिरातील गडद तपकिरी जननग्रंथी वरच्या बाजूने दिसतात.

कोष : कोष लालसर तपकिरी, 8-10 मि.मी. लांब असून मागची बाजू टोकदार असते.

पतंग : पतंग 8-9 मि.मी .लांब, करड्या तपकिरी रंगाचे असून समोरच्या पंखावर काळ पट्टे असतात. मागील पंख रुपेरी करडी असून कडांना झालर असते.

पतंग

अंडी

अळी

कोष

 जीवनक्रम

कोषातून पतंगाची उत्पत्ती झाल्यानंतर 2-3 दिवसांनी नर व मादीचे मिलन होते. मादी पतंग पहिल्या पिढीची अंडी ही कपाशी कायिक वाढीच्या अवस्थेत असतांना पात्याजवळ किंवा पात्यावर घालते. दुसऱ्या व त्यानंतरच्या पिढीची अंडी बोंडावर घालते. अंडी एकएकटी किंवा 4-5 च्या समुहात असतात. एक मादी 100 पेक्षा जास्त अंडी घालते. अंडी अवस्था 3-7 दिवसांची असते. अंड्यातून निघालेली अळी ताबडतोब पाते, फुले किंवा बोंडामध्ये शिरते. अळी तीन वेळा कात टाकते. अळीचे दोन प्रकारचे जीवनक्रम असतात.

1.      कमी कालावधीचा जीवनक्रम (पूर्ण वाढलेली अळी कोषावस्थेत जाते व त्यातून ताबडतोब पतंग बाहेर पडून पुढील जीवनक्रम होतो).

2.      दीर्घ कालावधीचा जीवनक्रम (पूर्ण वाढलेली अळी सुप्त अवस्थेत राहते).

कमी कालावधीचा जीवनक्रम असलेल्या अळ्या बोंडाला छिद्र करुन बाहेर निघून जमिनीवर पालापाचोळ्यात कोषावस्थेत जातात किंवा पूर्ण वाढलेली अळी बोंडाला छिद्र करते व बोंडामध्ये कोषावस्थेत जाते. अळी अवस्था 8-21 दिवस असते. कोषावस्था 6-20 दिवस असते. कोषावस्थेतून पतंग बाहेर पडतात. साधारणपणे नर-मादीचे प्रमाण 1:1 असते. पतंग 5-31 दिवस जगतात.

दीर्घ कालावधीचा जीवनक्रम असलेल्या अळ्या स्वत:भोवती गोलाकार कोष विणून त्यात सुप्तावस्थेत राहतात. ही सुप्तावस्था पुढील हंगामापर्यंत किंवा दोन वर्षे देखील राहते. हा दीर्घ कालावधीचा जीवनक्रम हंगामाच्या शेवटी आढळून येतो.

कमी कालावधीचा जीवनक्रम 3-4 आठवड्यात आणि दिर्घ कालावधीचा एक जीवनक्रम 5-10 महिन्यात पूर्ण होतो. वर्षभरात 4 ते 6 पिढ्यांची उत्पत्ती होते.

यजमान वनस्पती

कापूस, अंबाडी, मुद्रिका, भेंडी

नुकसानीचा प्रकार

अंड्यातून निघालेली अळी ताबडतोब पाते, कळ्या, फुले व बोंडाना छोटे छिद्र करुन आत शिरते. सुरुवातीला अळ्या पाते, कळ्या, फुलांवर उपजिवीका करतात. प्रादुर्भावग्रस्त फुले अर्धवट उमललेल्या गुलाबाच्या कळीसारखी दिसतात. अशा कळ्यांना  डोमकळ्या म्हणतात. प्रादुर्भावग्रस्त पाते, बोंडे गळून पडतात किंवा परिपक्व न होताच फुटतात व गळून गेलेली बोंडे सडतात. बोंडामध्ये एकदा का ही अळी शिरली की तिची विष्ठा व बोंडाचे बारीक कण यांच्या साहाय्याने ही छिद्रे बंद करते. त्यामुळे बोंडावर या अळीचा प्रादुर्भाव दिसून येत नाही. अळी बोंडातील बिया खाते. एक अळी 1-5 बिया खाते. त्याचबरोबर अळी रुई कातरुन नुकसान करते. त्यामुळे रुई सडते व खराब होते. प्रादुर्भावग्रस्त बोंडाची वाढ खुंटते, बोंडे पूर्णपणे फुटत नाहीत. अळी बोंडातील बिया खाते व एका कप्प्यातून दुसऱ्या कप्प्यात शिरते. त्यामुळे रुईची प्रत खालावते. त्याचबरोबर सरकीतील तेलाचे प्रमाण कमी होते. अळी कपाशीच्या 2 ते 3 बिया एकत्र जोडून त्यात कोषावस्थेत जाते. अशा बियांना जोडबीज म्हणतात. सरकी किडल्यामूळे बियाण्याच्या उगवणीचे प्रमाण खूप कमी होते. या किडीच्या अळ्या जिनींग मिल, कोठारात व सरकीत आढळतात.

सक्रियता

शेंदरी बोंडअळीचा सर्वात जास्त प्रादुर्भाव उत्तर भारतात ऑगस्ट-नोव्हेंबर आणि मध्य भारतात ऑक्टोबर-नोव्हेंबर तसेच दक्षिण भारतात डिसेंबर-एप्रिल या कालावधीत आढळतो.

बीटी कपाशीवरील शेंदरी बोंडअळीचा प्रादुर्भावाची कारणे 

कपाशीच्या फरदडीखाली क्षेत्रात वाढ : कपाशीच्या फरदडीखालील क्षेत्रात वाढ झाल्यामुळे शेंतामध्ये वर्षभर कपाशीचे पीक राहते. शेंदरी बोंडअळी ही डिसंबरनंतर खाद्य उपलब्ध नसल्यास सुप्तावस्थेत जाते. पण फरदडीमुळे तिचा जीवनक्रम चालू राहतो. तसेच पुढील हंगामात एप्रिल–मे मध्ये लागवड करण्यात येते. यामुळे किडीच्या जीवनक्रमात खंड पडत नाही. 

जास्त कालावधीचे कपाशीचे संकरित वाण : जास्त कालावधीच्या संकरीत वाणामुळे शेंदरी बोंडअळीला सतत खाद्य उपलब्ध होत राहतो. 

विविध प्रकारच्या कपशीच्या संकरित वाणाची मोठी संख्या : भारतामध्ये 2014 पर्यंत 1167 बीटी संकरित वाणांना मान्यता देण्यात आली. या वाणांचा फुले व बोंड लागण्याचा कालावधी वेगवेगळा असल्यामुळे शेंदरी बोंडअळीस सतत खाद्य उपलब्ध होत राहते. 

कच्च्या कापसाची जास्त कालवधीपर्यत साठवणूक : जिनींग मिल व बाजरात कच्चा कापूस शेंदरी बोंडअळीच्या अळी व कोषासह जास्त काळ साठवण करण्यात येते. या अळया/कोष पुढील हंगामाच्या कपाशीवर प्रादुर्भावाचा स्त्रोत होतात. 

पिकाच्या अवशेषाची शेतात साठवणूक : हंगाम संपल्यानंतर कपाशीच्या प­हाटया व अवशेष शेतात किंवा शेताजवळ तसेच रचुन ठेवणे व वेळेवर विल्हेवाट न लावणे. 

 कपाशीची लवकर लागवड : ठिबक सिंचनावर कपाशीची लागवड मे महिन्यात मोठया प्रमाणात होत आहे. मागील हंगामातील प­हाटया शेतात तशाच ठेवणे आणि लवकर लागवड यामुळे शेंदरी बोंडअळीच्या जीनक्रमात खंड पडत नाही. म्हणून जून-जुलैमध्ये या बोंडअळीचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. 

बीटी जनुकास प्रतिकारशक्ती : शेंदरी बोंडअळीमध्ये क्राय 1 एसी व क्राय 2 एबी या दोन्ही बीटी जनुकास प्रतिकारशक्ती निर्माण झाल्यामुळे बीटी कपाशीवर या बोंडअळीचा प्रादुर्भाव होत आहे. 

बीटी विषाचे प्रकटीकरण : शेंदरी बोंडअळी पाते, फुले व बोंडावर उपजिविका करते. बीटी विषाचे प्रकटीकरण कपाशीच्या पाते, फुले व बोंडामध्ये कमी प्रमाणात असते. त्याचबरोबर कोरडवाहु बीटी कपाशीमध्येसुध्दा बीटी विषाचे प्रकटीकरण कमी असते. 

संकरित वाणाच्या पहिल्या पिढीतील कपाशीच्या विषामधील जनुकाचे विलगीकरण : केवळ भारतामध्येच बीटी कपाशीच्या संकरित वाणाची लागवड केली जाते. या संकरित वाणाच्या पहिल्या पिढीतील झाडावरील बोंडामध्ये असलेल्या बियामध्ये जनुकाचे विलगीकरण होते. उदा. बोलगार्ड 2 कापसामध्ये क्राय 1 एसी व क्राय 2 एबी हे दोन जनुक आहेत. पहिल्या पिढीतील बोंडामध्ये असलेल्या बियामध्ये जनुकाचे 9:3:3:1 या प्रमाणात विलगीकरण होते. म्हणजेच 9 बियामध्ये क्राय 1 एसी  व क्राय 2 एबी हे दोन्ही जनुक, 3 बियामध्ये केवळ क्राय 1 एसी, 3 बियामध्ये केवळ क्राय 2 एबी आणि एका बियामध्ये कोणतही जनुक नाही. ही परिस्थिती प्रतिकारशक्ती निर्माण होण्यास अतिशय पोषक आहे. 

आश्रय पिकाच्या ओळी न लावणे.

योग्य वेळी शेंदरी बोंडअळीचे व्यवस्थापन न करणे : शेंदरी बोंडअळीचा प्रादुर्भाव बाहेरुन ओळखू येत नाही. तसचे बीटी मुळे या बोंडअळीचे व्यवस्थापन होईल, अशी खात्री होती, यामुळे या किडीच्या व्यवस्थापनाकडे दुर्लक्ष झाले. 

काही किटनाशके/किटकनाशकची मिश्रणे यांची फवारणी : कपाशीवर मोनोक्रोटोफॉस व अॅसिफेट ही किटकनाशके किंवा त्यांची मिश्रणे यांची फवारणी केल्यास कपाशीची कायिक वाढ होते. त्यामुळे फुले व बोंडे लागण्यामध्ये अनियमितता येते. त्यामुळे या किडीला सतत खाद्य उपलब्ध राहते.

शेंदरी बोंडअळीचे एकात्मिक व्यवस्थापन

1. कपाशीचे फरदड घेऊ नये. वेळेवर कपाशीची वेचणी करुन डिसेंबरनंतर शेतामध्ये कपाशीचे पीक ठेऊ नये.
2. हंगाम संपल्यानंतर शेतामध्ये जनावरे किंवा शेळया, मेंढया, चरण्यासाठी सोडाव्यात.
3. शेतातील पिकांचे अवशेष वेचून जाळुन टाकावेत.
4. हंगाम संपल्यावर ताबोडतोब प­हाटीचा वापर करावा किंवा बंदोबस्त करावा. शेतात किंवा शेताजवळ प­हाटी रचून ठेवू नये.
5. पीक फेरपालट करावी. अंबाडी, भेंडी, मुद्रिका अशी पिके कपाशीपुर्वी किंवा नंतर घेऊ नयेत, त्यामुळे या बोंडअळीच्या जीवनक्रमात खंड पडेल.
6. आश्रय ओळी लावावे. देशी कापूस, पारंपारिक बिगर बीटी कापूस किंवा उशिरा लावलेली भेंडी हे आश्रय पीक म्हणून लावावे.
7. नियमित सर्व बीटी कपाशीचे सर्वेक्षण करावे. कामगंध सापळयाचा वापर करुन किंवा हिरवी बोंडे फोडून या बोंडअळीचे सर्वेक्षण करावे.
8. कामगंध सापळे आणि प्रकाश सापळयांचा वापर करावा. हंगामामध्ये हे सापळे शेतामध्ये आणि हंगाम संपल्यावर जिनींग मिलजवळ, बाजारातमध्ये लावावेत.
9. प्रादुर्भावग्रस्त गळालेली पाते व बोंडे जमा करुन नष्ट करावेत.
10. डोमकळया दिसून आल्यास त्या तोडून आतील अळयासह नष्ट करावे.
11. कामगंध सापळयाचा वापर शेंदरी बोंडअळीचे पतंग मोठया प्रमाणात आकर्षित करणे आणि नर-मादी मिलनामध्ये अडथळा आणणे यासाठी करता येतो.
12. कमी कालावधीचे (150 दिवस) आणि एकाच वेळी जवळपास वेचणी करता येणा­या संकरित वाणाची लागवड करावी.
13. रस शोषण करणा­या किडीसाठी प्रतिबंधात्मक वाणाची निवड करावी. यामुळे या किडींच्या व्यवस्थापनासाठी फवारण्यात येणा­या काही किटकनाशकामुळे फुले लागण्यात येणारी अनियमितता टाळता येते.
14. ट्रायकोग्रामाटॉयडीया बॅक्ट्री या परोपजीवी गांधीलमाशीचे कार्ड (1.5 लाख अंडी/हे.) शेतामध्ये लावावेत.
15. आर्थिक नुकसानीची पातळी : 8-10 पतंग प्रति सापळा सलग 3 रात्री किंवा 10 टक्के प्रादुर्भावग्रस्त हिरवी बोंडे. ही पातळी ओलांडल्यानंतर खालील रासायनिक किटकनाशकाची फवारणी करावी.

कीटकनाशके	प्रमाण / 10 लि. पाणी
क्विनॉलफॉस 25 ईसी किंवा	20 मिली
प्रोफेनोफॉस 50 ईसी किंवा	20 मिली
थायोडीकार्ब 75 डब्ल्युपी किंवा	20 ग्रॅम
लॅमडा साहॅलोथ्रीन 5 ईसी किंवा	10 मिली
फेनवलरेट 20 ईसी	8 मिली

• वरील प्रमाण साध्या पंपासाठी आहे. पेट्रोल पंपासाठी हे प्रमाण तीनपट वापरावे.
• पायरेथ्रॉईड गटातील किटकनाशकाची (लॅमडा साहॅलोथ्रीन, फेनवलरेट 20 ईसी) फवारणी नोव्हेबर महिन्याअगोदर करु नये. यामुळे पांढ­या माशीचा उद्रेक होतो.

     

शेंदरी बोंडअळी ही बोंडामध्ये असल्यामुळे प्रादुर्भाव लक्ष्यात येत नाही. बोंडाच्या आत अळी असल्यामुळे व्यवस्थापन करण्यास अवघड आहे. म्हणून नियमित सर्वेक्षण करून एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचा  अवलंब करावा.